Doç. Dr. Fadime ŞİMŞEK İŞLİYEN
ORCID: 0000-0003-0723-2261
Aksaray Üniversitesi İletişim Fakültesi
fsimsekisleyen@aksaray.edu.tr
ISBN: 978-605-71074-1-1
Yayın Tarihi: 02.11.2023
Doi: 10.5281/zenodo.10067526
Dijital teknolojilerin son derece hızlı bir şekilde ilerlemesi ve yaygınlaşması bilginin tarihte eşi görülmemiş şekilde artmasına ve kısa süre içerisinde dünya genelinde milyonlarca kişi arasında yayılmasına olanak sağlamıştır. Matbaanın icadının ardından geçen yarım bin yılda, her dil ve nüsha hesaba katıldığında, yaklaşık yüz milyar kitabın yayımlanmış olduğu öngörülmektedir. Günümüzdeyse bu bilgi hacminin, internete bir ayda yüklenen içeriğin miktarından bile daha az olduğu görülmektedir (Chatfield 2013, s. 26).
Dijital teknoloji çağında bilgi oldukça önemli bir konumda yer almakla birlikte aynı zamanda oldukça kolay erişilebilir bir durumdadır. Bu ilk etapta son derece heyecan verici olsa da bazı dezavantajları da beraberinde getiren bir durumdur. Çünkü günümüzde her bilgi doğru, yararlı ya da kişilerin hayatını değiştirmeye değer değildir. Dolayısıyla bazı bilgiler kişileri ve üyesi oldukları toplumu olumsuz etkileyebilmektedir (Bölükbaşı, 2021, s. 14). Bu nedenle bilgiye ilişkin birtakım kavramlar son yıllarda daha sık karşımıza çıkmaya başlamıştır. Bu kavramlardan biri de 2018 yılında dictionary.com tarafından yılın kelimesi olarak seçilen yanlış bilgidir.
İngilizcede “misinformation” şeklinde karşılanan yanlış bilgi kavramı, “mezenformasyon” şeklinde Türkçeleştirilmiştir. Mezenformasyon bilginin kasıtsız ve istemeden yanıltıcı olması durumudur. Başka bir ifade ile mezenformasyon, yanlış veya yanıltıcı bilgilerin kasıtsız olarak gerçekmiş gibi sunulmasıdır. Mezenformasyon ve dezenformasyon kavramları sıklıkla birbirinin yerine kullanılmaktadır. Ancak her ikisi de farklı anlam ve çağrışımlara sahiptir. İkisi arasındaki en büyük fark niyette yatmaktadır: “Yanlış bilgi/mezenformasyon” kabaca doğru olmayan veya gerçekmiş gibi sunulan yarı gerçek bir içerik iken, “dezenformasyon” gerçek olmayan veya yarı doğru içeriklerin kasıtlı olarak gerçekmiş gibi sunulması durumudur (www.lib.purdue.edu). Oxford sözlüğü mezenformasyonu, “bir şey hakkında yanlış bilgi verme eylemi; verilen yanlış bilgi” şeklinde açıklarken dezenformasyon ise “kasıtlı olarak verilen yanlış bilgi” olarak tanımlanmaktadır (www.oxfordlearnersdictionaries.com/). Søe de (2018, s. 328) yapmış olduğu ayrımda mezenformasyon ve dezenformasyonu yanlış bilginin kasıtlı olarak oluşturulup oluşturulmamasına göre tasniflemektedir. Bu anlamda mezenformasyon olarak adlandırılan bilgiler genellikle kişiler tarafından bilinçsizce aktarılmaktadır. Dolayısıyla bu tarz bilgiler kişi ya da kişilere bilerek zarar verme amacı taşımamaktadır. Ancak tamamen üretilmiş veya kasıtlı olarak manipüle edilmiş bilgi anlamına gelen dezenformasyonda ise (Wardle, 2020, s. 13) kişiye, gruplara ya da kurumlara doğrudan zarar verme amacı söz konusudur. Diğer bir değişle mezenformasyon yanlış bilgidir ancak onu yayan kişi bunun doğru olduğuna inanır. Dezenformasyon ise yanlış bilgidir ve bunu yayan kişi bunun yanlış olduğunu bilir. Bu kasıtlı bir yalandır. Dolayısıyla böyle bir durumda insanların kötü niyetli aktörler tarafından bilinçli olarak yanlış yönlendirilmesi söz konusudur (Wardle and Derakhshan, 2018, s. 44).
Yanlış fotoğraf başlıkları, çeviriden kaynaklanan hatalar ya da bir parodinin ciddiye alınması mezenformasyon bağlamında değerlendirilmektedir (Wardle, 2020, s. 13). Son dakika haberleri sırasında insanların o olayla ilgili olmadığını fark etmeden konuya ilişkin söylentileri ya da eski görüntüleri paylaşması da yine mezenformasyona örnek olarak gösterilebilir (Wardle, 2020, s. 12). Deprem, sel gibi doğal afetlerde ya da terör saldırısı gibi beklenmedik bir şekilde gerçekleşen olaylarda çok sayıda yanlış bilgi paylaşımı yapılabilmektedir. Teyitsiz bilgilerin ve eski görüntülerin paylaşımları özellikle bu dönemlerde oldukça artış göstermektedir. Bu tür içerikleri paylaşan kişiler nadiren zarar vermek için bu paylaşımları yapmaktadır. Daha ziyade olayın sıcaklığına kapılmış bir şekilde bu bilgilerin ve görüntülerin yayılmasına aracılık etmektedirler. Ancak paylaştıkları bilgileri yeterince incelemedikleri ve doğrulamadıkları için yanlış bilginin daha da çoğalmasına yol açmaktadırlar (Wardle and Derakhshan, 2018, s. 45).
Mezenformasyon ve dezenformasyon bilgi düzensizliği türleri arasında yer almaktadır. Bilgi düzensizliği türleri arasında yer alan bir diğer başlık ise malenformasyondur. Malenformasyon, gerçekliğe dayanan ancak bir kişiye, kuruluşa veya ülkeye zarar verme amacıyla kullanılan bilgileri tanımlamaktadır. Örneğin kamu yararı gerekçesi olmaksızın bir kişinin cinsel yönelimini ortaya koyan bir raporun yayınlanması malenformasyondur (Wardle and Derakhshan, 2018, s. 44). Burada kamu yararından çok şahsi çıkarlar için özel bilgilerin paylaşılması söz konusudur. Ayrıca gerçek içeriğin bağlamının ya da zamanının bilerek değiştirilmesi de yine malenformasyon olarak nitelendirilmektedir (Wardle, 2020, s. 13).
Wardle (2019, s. 10-11) yanlış bilgi türlerini yüksek ve düşük düzeyde zarar verme potansiyeli açısından değerlendirerek bu bilgi türlerini de yine kendi içinde kategorilere ayırmıştır. Söz konusu değerlendirmeye göre manipülasyon, uydurma, taklit ve bağlamdan koparma yüksek düzeyde; hatalı ilişkilendirme, parodi ve çarpıtma ise düşük düzeyde zarar verme potansiyeli taşımaktadır. Bu anlamda dezenformatif bilgilerin mezenformasyona göre topluma ve bireye daha yüksek düzeyde zarar verme potansiyelinin olduğunu söylemek mümkündür.
Editoryal denetimden uzak kullanıcı türevli içerikler yanlış bilginin yayılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bununla birlikte hızın ana aktör olduğu son dakika haberciliğinde profesyonel gazeteciler dahi haber kaynaklarını yeterli şekilde teyit etme imkânı bulamadan haberlerini servis edebilmektedir (Sine Nazlı, 2020, s.132). Bu da yanlış bilginin artmasına ve kısa süre içerisinde geniş kitlelere ulaşmasına sebep olmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Yanlış Bilgi, Mezenformasyon, Dezenformasyon, Malenformasyon.
Kaynaklar
Bölükbaşı, A. (2021). “Hakikat Sonrası Çağda Bilgi ve Manipülasyon”, Çarpıtılmış Gerçekliğin İnşası (Cilt 2), Ed: Osman Çalışkan, Ankara: Nobel Yayınları, s. 1-20.
Chatfield, T. (2013). Dijital Çağa Nasıl Uyum Sağlarız, Levent Konca (çev), Sel Yayıncılık, İstanbul.
Sine Nazlı, R. ve Kara, M. (2020) “Yeni Medya Gazeteciliğinde Yalan Haberle Mücadele: Teyit.org Örneği”, Haber Üzerine, Ed: Salih Tiryaki, Konya: Literatürk Yayınları, s. 131-155.
Søe, S. O. (2018). Algorithmic Detection of Misinformation and Disinformation: Gricean Perspectives. Journal of Documentation, 74 (2), 309-332.
Wardle, C. and Derakhshan, H. (2018). “Thinking about ‘information disorder’: Formats of misinformation, disinformation, and mal-information”, Journalism, Fake News and Disinformation, Ireton, C. & Posetti, J., Paris, France: UNESCO.
Wardle, C. (2019). Understanding Information Disorder, Retrieved from: https://firstdraftnews.org/wp-content/uploads/2019/10/Information_Disorder_Digital_AW.pdf?x76701
Wardle, C. (2020). “Bilgi Düzensizliği Çağı”, Çev: Can Başaçek-Hilal Ebru Yakar, Kansu Ekin Tanca, Ayşe Ece Zübeyir, Sinefin Gış, Dezenformasyon ve Medya Manipülasyonu Üzerine Doğrulama El Kitabı, Ed: Craig Silverman, European Journalism Centre, p. 09-15.
www.lib.purdue.edu/misinformation-training/training-module/what-is-misinformation (2023), misinformation, Erişim tarihi: 16.09.2023.
www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/disinformation?q=disinformation (2023), disinformation, Erişim tarihi: 13.09.2023.
www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/misinformation?q=misinformation (2023), misinformation, Erişim tarihi: 13.09.2023.
