Dr. Mutlu DOĞAN GÜLLÜPUNAR
ORCID: 0000-0002-8407-7376
Isparta İl Sağlık Müdürlüğü
mutludogangullupunar@gmail.com
ISBN: 978-605-71074-1-1
Yayın Tarihi: 23.10.2023
Doi: 10.5281/zenodo.10033948
Kurumsal iletişim kavramı son dönemde gerek pratikte ve gerekse akademik alanda üzerinde durulan önemli kavramlardan biridir. Kamuda ya da özel sektörde birçok işletme, kurum ya da kuruluş iç ve dış iletişiminin sorumluluğunu kurumsal iletişim isminde oluşturduğu birime vermektedir. Aynı şekilde akademik alanda da kurumsal iletişim alanında yapılan çalışmalar son dönemde giderek artmaktadır. Örneğin WOS (Web of Science) veri tabanına bakıldığında başlığında kurumsal iletişim (corporate communication) kavramının geçtiği toplam 209 makale görülmektedir. Konuyla ilgili ilk çalışma 1984’te yayınlanmıştır. Genel olarak bakıldığında 2006 yılına kadar yayımlanan çalışma sayısının oldukça düşük olduğu, bu tarihten 2019’a kadar yayınlanan çalışmalarda önemli yükselişler olduğu ve 2020 yılından itibaren kısmı bir düşüş yaşandığı görülmüştür (“WOS, t.y.).
Kurumsal iletişim (corporate communication) “bir şirketin kamuoyuna ve çalışanlarına amaçları ve ne yaptığı hakkında bilgi verme şekli” olarak tanımlanmaktadır (Cambridge Dictionary, t.y.). Genel olarak işletmelerin/kurumların amaçlarına ulaşmak ve amaçlarını gerçekleştirmeye yönelik stratejilerini uygulamak için planladıkları tüm iletişim çalışmalarının bir entegrasyonudur (Tosun, 2014, s. 75). Diğer bir ifadeyle kurumsal iletişimde amaçlara ulaşma, kurumsal amaçları gerçekleştirme, kurumun toplam iletişimi ve yönetsel bir araç olma özellikleri öne çıkmaktadır (Çetintaş, 2014, s. 6).
Van Riel (1995) kurumsal iletişimi, işletmelerin çevresiyle ilişkilerinde olumlu bir temel yaratmak için mümkün olduğu kadar iç ve dış iletişim biçimlerinin etkili ve etkin bir şekilde uyumlulaştırılması amacıyla kullanılan bir yönetim aracı olarak tanımlamaktadır (Dursun, 2011, s. 99). Kurumsal iletişim üretim ve yönetim süreci içinde hem kurumu oluşturan bölüm ve ögeler arasındaki eşgüdümü, bilgi akışını, motivasyonu, bütünleşmeyi, değerlendirmeyi, eğitimi, karar almayı hem de dış hedef kitle ile etkileşimi sağlayarak kurumun itibarını yönetmek için belli kurallar çerçevesinde gerçekleşmektedir (Örnek, 2014, s. 190). Diğer bir ifadeyle kurumsal iletişim; kamusal ilişkiler, içsel iletişim ve medya ilişkileri gibi kurumun farklı iletişim çalışmalarını içine alan bir bütündür. Bu bütünlük farklı iletişim çalışmalarının uyumlu ve tutarlı olmasını gerektirmektedir. Bu, paydaşlara en etkin şekilde ulaşabilmeyi sağlamaktadır (Gümüş ve Öksüz, 2010, s. 116).
Kurumsal iletişim bir kuruluşa, derneğe veya organizasyona karşı kamuoyunu ve kurumsal iklimini etkileme hedefi olan tüm iletişim tedbirlerinin sistematik bir biçimde kombine edilerek uygulanmasıdır (Okay ve Okay, 2007, s. 382). Bu bakımdan kurumsal iletişim bir teknik değil, daha çok bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, kurumsal mesajın tutarlılığını ve kurumun şeffaflığını sağlamak için yola çıkan bir anlama sahiptir. Sorunları, olayları ve krizleri ortaya çıkmadan önce öngören bir işlevdir. Kurum, mesajları ve temaları aracılığıyla arzu ettiği imajı ve kişiliği çevresine aktarmaktadır (Dolphin, 2000, s. 2). Dolayısıyla kurumsal iletişim stratejik bir yaklaşımın parçası olarak bilgi taşıma, ilişkilere aracılık etme, etkileşimi sağlama, emir ve talimatları taşıma, geri bildirim sağlama gibi işlevlere sahip bir kavramdır (Çetintaş, 2014, s. 10-13). Kurumun farklı paydaşlarına yönelik, farklı amaçlarla ve araçlarla gerçekleştirdiği tüm iletişim çalışmalarını kapsamaktadır (Gümüş ve Öksüz, 2010, s. 116).
Yazarlar kurumsal iletişim terimini çoğunlukla kurumsal bağlamda kullanma eğiliminde olsalar da kurumsal terimi ‘Corporation’ kelimesinden türetilmiştir. Bu bir sıfat olarak anlaşılmamalıdır. Latince ‘corpus’ kelimesiyle ilişkili olarak yorumlanmaktadır. “Corpus” bir gövdeyi ifade eder veya mecazi anlamda ‘bütünle ilgili’ anlamına gelen bir kavramdır. Bu, kurumsal iletişim teriminin uygulanmasını daha geniş bir çerçeveye taşıyarak ürün ve hizmet sunan kar odaklı kuruluşların dışında STK’lar, siyasi partiler, kar amacı gütmeyen kuruluşlar ve devlet kurumları gibi bir dizi başka kuruluşlara da taşımaktadır. Daha geniş bir çerçevede bakıldığında ise kamusal alanda aktif olan, faaliyetleri ve tanınırlıkları açısından bir kurum veya marka niteliği taşıyan şehirlere, kasabalara, bölgelere, ülkelere veya kişilere kadar genişletilebilmektedir (Podnar, 2014, s. 5). Dolayısıyla kurumsal iletişim kavramı popüler olduğu şekliyle özel işletmelerin iletişim yönetimi için kullandığı bir kavramsallaştırma olsa da kamu kurumlarından markalaşmaya kadar kurumsal bir davranışı gerektiren tüm iletişim süreçleri için geçerli olabilecek bir kavramdır.
Kurumsal iletişim kurumun sahip olmak istediği imaj için uygulanması gereken yöntemleri, kurum kimliğini, kurumsal davranışın tüm pazarda etkin bir şekilde iletilmesini, kurumun tüm çevresini etkilemeye dönük olarak tüm iletişim tedbirlerinin sistematik bir biçimde kombine edilerek uygulanmasını ve uzun vadeli olarak uygulanan bir iletişim yaklaşımını kapsamaktadır (Kırdar, 2011, s. 206). Huttun ve arkadaşlarına göre kurumsal iletişimin itibarı yönetmek, imajı yönetmek, kurumun ve politikalarının desteklenmesi, paydaşlara bilgi sağlanması, tanıtım, potansiyel müşterilerle ilişkileri yönetmek, tüm paydaşlarla ilişkileri yönetmek, pazarlamayı ve satışları desteklemek gibi rolleri bulunmaktadır (Vural ve Bat, 2013, s. 42). Kimlik, imaj ve itibar kurumsal iletişimde merkezi kavramlardır. Bu kavramları hem iç hem de dış bakış açılarıyla ele almadan kurumsal iletişim anlamını ve önemini yitirmektedir (Podnar, 2014, s. 10).
Literatürde yapılmış olan kurumsal iletişim tanımlarına bakıldığında halkla ilişkiler tanımları açısından oldukça benzer oldukları söylenebilir. Bazı yazarlar halkla ilişkiler ile kurumsal iletişimi birbirinden farklı olarak değerlendirirken, diğer yazarlar ise kurumsal iletişimi halkla ilişkilerin diğer bir ismi olarak değerlendirmektedirler. Çünkü her iki kavramın tanımları incelendiğinde oldukça benzer tanımlamaların yapıldığı anlaşılmaktadır.
Halkla ilişkiler kavramına göre kurumsal iletişim kavramı yapılan işi daha iyi ve daha detaylı tanımlamaktadır. Bununla birlikte halkla ilişkiler kavramı bazı kurum yöneticilerinin ya da kamunun zihninde olumsuz çağrışımlara neden olabilmektedir. Bu nedenle kurumsal iletişim kavramının kullanılması tercih edilmektedir. Ancak bakıldığında kurumsal iletişim ile halkla ilişkiler arasında teorik bir fark olmadığı söylenebilir. Örneğin kurumsal iletişim kavramı halkla ilişkiler ile ilgili yapılmış tanımlarla temellendirilebilmektedir. Bu tanımlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir (Steyn, 2003, s. 169):
- Kitchen (1997) Mexico City’de 1978’de düzenlenen Dünya Halkla İlişkiler Dernekleri Birliği toplantısında halkla ilişkileri “eğilimleri analiz etme, sonuçlarını tahmin etme, örgüt liderlerine danışmanlık yapma ve hem örgüte hem de kamu yararına hizmet edecek planlı eylem programlarını uygulama sanatı ve sosyal bilimi” olarak tanımlamıştır.
- Long ve Hazelton (1987) halkla ilişkileri, “organizasyonların, örgütsel hedeflere ulaşmak amacıyla çevrelerine uyum sağlamasını, değiştirmesini veya sürdürmesini sağlayan yönetimin bir iletişim fonksiyonu” olarak ifade etmiştir.
- Cutlip, Center ve Broom’a (1994) göre halkla ilişkiler, “bir kuruluş ile onun başarısının veya başarısızlığının bağlı olduğu hedef kitleler arasında karşılıklı yarara dayalı ilişkiler kuran ve sürdüren yönetim fonksiyonu” olarak belirtmişlerdir.
- Kitchen (1997) yaptığı diğer bir tanımda halkla ilişkileri, kuruluşların sosyal olarak kabul edilebilir hedefleri formüle etmelerine ve bu hedeflere ulaşmalarına yardımcı olma ve böylece ticari zorunluluklar ile sosyal açıdan sorumlu davranış arasında bir denge kurmayla ilişkilendirmiştir.
Bugüne kadar halkla ilişkilerin pek çok tanımı yapılmıştır. Bunların çoğu, genel çerçeve bakımından benzer özellikler taşımaktadır. Bunların başında halkla ilişkilerin bir iletişim yönetimi olduğu vurgusu ön plana çıkmaktadır. Harlow, 1976 yılında halkla ilişkilerle ilgili kitap, akademik ve diğer dergileri inceledikten ve 83 halkla ilişkiler uzmanına halkla ilişkiler tanımlarını sorduktan sonra 472 halkla ilişkiler tanımı tespit etmiştir. Daha sonra bu tanımları şu şekilde birleştirerek yeni bir tanım ortaya koşmuştur (Grunig ve Hunt, 1984, s. 6-7):
Halkla ilişkiler, bir kuruluş ile hedef kitlesi arasında karşılıklı iletişim, kabul ve iş birliği hatlarının kurulmasına ve sürdürülmesine yardımcı olan belirleyici bir yönetim işlevidir. Yönetimin kamuoyu hakkında bilgi sahibi olmasına ve kamuoyuna duyarlı olmasına yardımcı olmaktadır. Yönetimin kamu çıkarına hizmet etme sorumluluğunu tanımlamakta ve vurgulamaktadır. Trendleri önceden tahmin etmeye yardımcı olacak bir erken uyarı sistemi olarak hizmet ederek yönetimin değişime ayak uydurmasına ve değişimi etkili bir şekilde kullanmasına yardımcı olmakta ve temel araçların kullanıcıları olarak etik iletişim tekniklerini araştırmakta ve kullanmaktadır.
Harlow’un tanımı genel olarak değerlendirildiğinde halkla ilişkiler çoğunlukla bir kuruluş ile onun hedef kitlesi arasındaki iletişimin yönetilmesi işlevine indirgenebilir (Grunig ve Hunt, 1984, s. 7). Diğer bir ifadeyle halkla ilişkiler, bir kuruluş ile hedef kitlesi arasındaki iletişimin yönetimidir (Grunig ve Hunt, 1984, s. 8).
Halkla ilişkiler ile ilgili yapılan tanımlarda ve vurgulanan noktalarda halkla ilişkilerin gruplarla, kitlelerle karşılıklı ilişki, anlayış ve güven ortamının yaratılması ve bunun sürdürülmesi, kamuoyunda kuruluş hakkında olumlu imajın oluşturulması gibi geniş bir düzlemde ifade edilebilecek temel sorumluluklardan bahsedilmektedir (Okay ve Okay, 2007, s. 4). Bu bakımdan halkla ilişkiler, özel ya da kamu kurum ve kuruluşlarının ilişkide bulunduğu kimselerin anlayış, sempati ve desteğini elde etmek için sürekli olarak yaptıkları çalışmaların tümünün ortak ismi olarak tanımlanabilir (Özer, 2012, s. 1).
Halkla ilişkiler tanımları işletme ya da kurumların tüm çevresiyle olan iletişiminden sorumlu bir fonksiyonu ortaya koymaktadır. Kurumsal iletişim hakkında yapılan tanımlar da genel itibariyle halkla ilişkileri, yatırımcı ilişkilerini, çalışan ilişkilerini, topluluk ilişkilerini, medyayla ilişkileri, çalışma ilişkilerini, hükümet ilişkilerini, teknik iletişimi, eğitim ve çalışan gelişimini, pazarlama iletişimini, yönetim iletişimini kapsamaktadır. Pek çok kuruluş aynı zamanda hayırseverlik faaliyetlerini, kriz ve acil durum iletişimini ve reklamcılığı da kurumsal iletişim fonksiyonlarının bir parçası olarak değerlendirmektedir (Goodman, 2000, s. 69). Diğer bir ifadeyle kurumsal iletişim tanımları reklamcılık, marka halkla ilişkileri, toplum ilişkileri, kurumsal reklam, kriz iletişimi, çalışan ilişkileri, finansal iletişim, hükümet ilişkileri, yatırımcı ilişkileri, sorun yönetimi, iş ilişkileri, lobicilik, yönetim ilişkileri, pazarlama iletişimi, medya ilişkileri, ürün halkla ilişkileri, halkla ilişkiler, sponsorluk, paydaşlar, teknik iletişim, eğitim ve çalışan eğitimi gibi konuları kapsamaktadır (Dolphin 2000:6).
Yapılan halkla ilişkiler ve kurumsal iletişim tanımlarına bakıldığında kurumsal iletişimin halkla ilişkiler alanından doğduğu söylenebilir. Halkla ilişkilerin yirminci yüzyılın bir icadı olduğuna dair modernist bir görüş bulunmaktadır. Bununla birlikte halkla ilişkiler büyük ölçüde bir Amerikan yaratımıdır. Bu nedenle halkla ilişkiler işlevi ve kökenleri itibariyle farklı isimlerle anılmaktadır. Halkla ilişkiler birimleri farklı kuruluşlarda farklı görevler üstlenmiştir. Son yarım yüzyılda uygulamalı bir sosyal bilim haline gelmiştir. Akademik literatür, halkla ilişkiler ve iletişimden değişen terminolojiyle bahsetmektedir. Benzer şekilde, belirli isimlendirmelere yapılan vurgu da ülkeden ülkeye göre değişebilmektedir. Bernays halkla ilişkilerin Amerika Birleşik Devletleri’nde 1960’ların sonlarında olumsuz bir imaja büründüğünü söylese de ABD’de olumlu bir yere sahipken Birleşik Krallık’ta halkla ilişkiler çoğunlukla bir ticaretin adı olarak kötümser bir dille ifade edilmiştir. Bu kapsamda halkla ilişkilerle ilgili olarak kurumsal ilişkiler, kurumsal iletişim, kamu işleri gibi isimler kullanılmıştır (Dolphin 2000:2-3).
Halkla ilişkiler faaliyetleri bazen başka isimlerle ifade edilebilmektedir. ABD’deki pek çok büyük şirket, kurumsal iletişim terimini kullanmayı tercih etmektedir. 1983 O’Dwyer’ın Kurumsal İletişim Sözlüğüne göre Fortune dergisinde yer alan ABD’nin en büyük 500 kuruluşu içinde 108’i kurumsal iletişim ifadesini kullanmıştır. Bu terim bir şirket içindeki reklam, çalışanlara yönelik yayınlar, haber bürosu, konuşma metni yazma, topluluk ilişkileri, hükümetle ilişkiler ve tüketicilere yönelik telefon hatları gibi bütün iletişim tiplerini kapsamaktadır (Okay ve Okay, 2007, s. 10).
Halkla ilişkiler ile ilgili yeni isim arayışları pek de eski olmayan bir durumdur. Bunlar içerisinde toplum mühendisliğinden bilinç yönetimine kadar geniş bir öneri yelpazesi bulunmaktadır. Ancak halkla ilişkilerin hedef kitlelerle sürdürülen bir iletişim olduğu düşünüldüğünde halkla ilişkileri en doğru biçimde tanımlayacak kavram iletişim yönetimidir (Peltekoğlu, 2012, s. 8). Diğer bir ifadeyle ister halkla ilişkiler, isterse itibar yönetimi veya kurumsal iletişim olarak adlandırılsın nasıl ve hangi kavramlarla tanımlandığına bakılmaksızın üzerinde görüş birliğine varılması gereken konu, halkla ilişkiler uygulamalarının kurum ve hedef kitleleri arasında iletişim köprüsü kurmak, kurumun iş hedeflerine katkıda bulunmak ve kurum ve hedef kitlesi arasında ortak bir zemin yaratmak gibi işlevlerinin olmasıdır (Peltekoğlu, 2012, s. 9).
Pratisyenlerin birçoğu kurumsal iletişimi halkla ilişkilerden daha geniş bir çerçevede tanımlamaktadır. İletişim örgütün iletişim işlevlerinin yönetimi olarak görülmektedir. Halkla ilişkiler ise daha dar ölçekli bir dizi işlevden biri olarak, özellikle de tanıtım, promosyon, medya ilişkileri ya da pazarlama desteği olarak görülmektedir. Bazı uygulayıcılar ise halkla ilişkileri daha da genişleterek basın bültenleri, yayınları, görsel-işitsel malzemeler gibi ürünlerin ortaya çıkarılmasında kullanılan teknikler olarak ifade etmektedirler. Grunig ise halkla ilişkileri bir örgüt ile o örgütü ilgilendiren kamular arasındaki iletişimin yönetimi olarak tanımlamaktadır (Grunig, 2005, s. 14-15).
Günümüz kurumlarının oldukça geniş bir paydaş tanımı vardır. Bu genişleme özellikle son yirmi yılın bir olgusudur. Çok paydaşlı ortamlar kurumların kişiliklerinin etkili bir şekilde yansıtılması ve şekillendirilmesi açısından işletmeyi zorlu bir ortama sokmaktadır. Bu süreçte birçok işletme ve kurum kendi tutum ve davranışlarını düzenleyicilerin ve diğer devlet kurumlarının, fabrikaların ve tesislerin yakınındaki toplulukların, aktivist grupların ve hatta medyanın gözlemlenmesini ve izlenmesini talep ettiğini fark etmiştir. Bunlara sendikalar ve çalışanlar, finans camiası ve çoğunlukla da genel halk gibi daha geleneksel gruplar da dahildir. Dolayısıyla kurumsal iletişim bu karmaşık paydaşlar kümesini kimlik temelli bir bakış açısıyla yönetmeyi amaçlayan kurumsal işlevlerden biri olarak ortaya çıkmaktadır (Illua ve Greyser, 2013, s. 21). Bu halkla ilişkiler tanımlarında ifade edilen temel iletişim fonksiyonlarıyla da örtüşmektedir.
Kurumsal iletişim kurumsal mesajların, kurumsal davranışların ve bunlar ile paydaşların beklentileri arasındaki potansiyel boşluğun yönetilmesi rolünün bir sonucu olarak şirketlerin/kurumların kitlelerle etkileşim kurması ve kurumun kendisi hakkındaki düşünme biçimlerinde ortaya çıkan değişikliklere paralel olarak gelişen bir evrimin sonucudur. Bu evrimde en dikkat çeken unsurun hem iletişim döngüsündeki hızı hem işletmelerin/kurumların iletişim kurma becerilerini hem de izleyicilerin geniş çaplı iletişim kurma imkanlarını etkileyen teknolojik değişim olduğu söylenebilir. Teknoloji mesaj yayma araçlarını neredeyse herkesin, her grubun eline vermekte ve böylece kurumsal iletişimin yapısı ve paydaş odaklı felsefesi üzerine derin bir etkiye sebep olmaktadır. Daha öncesinde iletişim arenasının tartışmasız kahramanları kitle iletişim araçları ve aktivistler iken bugün herkesin kurumsal bilgiyi yayabildiği bir araca dönüştüğü bir durum söz konusudur. Bu da işletme/kurumun savunulmasını, iletişiminin yönetilmesini daha karmaşık hale getirmektedir (Illua ve Greyser, 2013, s. 22). Bu karmaşık alandaki fonksiyonlar ister halkla ilişkiler isterse kurumsal iletişim olarak örgütlenen birimlerce yerine getirilsin sonuç itibariyle kurumun iletişim yönetiminin bir parçası olarak işlev görmektedir.
Literatürde kurumsal iletişimi halkla ilişkilere göre daha genel bir çatı olarak ele alan yazarların kurumsal yapılanmada kurumsal iletişimle ilgili fonksiyonları birçok birime verdiği dolayısıyla ortak bir koordinasyonun sağlanamadığı söylenebilir. Halkla ilişkiler ise kavram olarak yüklendiği anlamın yürütülen faaliyeti tam olarak karşılamadığı söylenebilir. Dolayısıyla temel olarak bir işletme ya da kurumda iletişim yönetimi görevini üstlenen halkla ilişkilerin kurumsal iletişim olarak belirtilmesi doğru bir yaklaşımdır. Bu çerçevede yapılacak bir kurumsal iletişim tanımı ise kurumsal bir yapının bütün paydaşlarıyla olan iletişiminin stratejik olarak planlanması, yürütülmesi, yürütülmesinin koordine edilmesi, iletişim programlarının değerlendirilmesi ve bu bağlamda yönetimin temel bir unsuru olarak ifade edilebilir.
Anahtar Kelimeler: Halkla İlişkiler, Kurumsal İmaj, Kurumsal İtibar
Kaynaklar
Cambridge Dictionary. (t.y.). Corporate Communication. Cambridge Dictionary. https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/corporate-communication?q=Corporate+Communication adresinden erişildi.
Çetintaş, B. (2014). Kurumsal İletişim Stratejisi ve Kurumsal Bloglar. Konya: Eğitim Kitabevi.
Dolphin, R. R. (2000). The Fundamentals of Corporate Communications. Oxford: Butterworth Heinemann.
Dursun, M. (2011). Müşterilerin Kurumsal İmaj Algısının Müşteri Bağlılığı Üerindeki Etkisi: Hizmet Sektöründe Bir Araştırma. Yönetim, (62), 97-118.
Goodman, M. B. (2000). Corporate communication: The American picture. Corporate Communications: An International Journal, 5(2), 69-74. doi:10.1108/13563280010372496
Grunig, J. E. (2005). İletişim, Halkla İlişkiler ve Etkin Örgütler. J. E. Grunig (Ed.), Halkla İlişkiler ve İletişim Yönetiminde Mükemmellik içinde (ss. 11-39). İstanbul: Rota Yayınları.
Grunig, J. E. ve Hunt, T. (1984). Managing Public Relations. USA: Wadsword /Thomson Learning.
Gümüş, M. ve Öksüz, B. (2010). İtibarın Temel Taşı Olarak Kurumsal İletişim:Kurumsal İtibar Sürecinde İletişimin Rolü ve Önemi. Marmara İletişim Dergisi, (16), 111-124.
Illua, L. ve Greyser, S. A. (2013). Corporate Communication and The Corporate Persona. J. M. T. Balmer, L. Illia ve A. González del Valle Brena (Ed.), Contemporary Perspectives on Corporate Marketing: Contemplating Corporate Branding, Marketing and Communications in the 21st Century içinde (ss. 21-42). London, UNITED KINGDOM: Taylor & Francis Group. http://ebookcentral.proquest.com/lib/suleyman-ebooks/detail.action?docID=1323273 adresinden erişildi.
Kırdar, Y. (2011). Halkla İlişkilerde Yeni Eğilim: Kurumsal İtibar Yönetimi. M. Işık ve M. Akdağ (Ed.), Dünden Bugüne Halkla İlişkiler içinde (ss. 203-219). Konya: Eğitim Akademi.
Okay, A. ve Okay, A. (2007). Halkla İlişkiler: Kavram Strateji ve Uygulamaları. İstanbul: Der Yayınları.
Örnek, A. (2014). Kurum İçi İletişimin Önemi. H. H. Bozkurt (Ed.), Halkla İlişkilerde Yeni Yaklaşımlar içinde (ss. 189-210). İstanbul: Paradigma Akademi.
Özer, M. A. (2012). Halkla İlişkiler Dersleri. Ankara: Adalet Yayınevi.
Peltekoğlu, F. B. (2012). Halkla İlişkiler Nedir? İstanbul: Beta Basım A.Ş.
Podnar, K. (2014). Corporate Communication: A Marketing Viewpoint. London, UNITED KINGDOM: Taylor & Francis Group. http://ebookcentral.proquest.com/lib/suleyman-ebooks/detail.action?docID=1843535 adresinden erişildi.
Steyn, B. (2003). From strategy to corporate communication strategy: A conceptualisation. Journal of Communication Management, 8(2), 168-183. doi:10.1108/13632540410807637
Tosun, N. (2014). Kurumsal İletişim Sürecinde Reklam ve İmaj Yönetiminin Bütünleşik Konumu. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 18(1), 173-191.
Vural, Z. B. A. ve Bat, M. (2013). Teoriden Pratiğe Kurumsal İletişim. İstanbul: İletişim Yayınları.
Web of Science Core Collection. (t.y.). 11 Ekim 2023 tarihinde https://www.webofscience.com/wos/woscc/basic-search adresinden erişildi.
